·                     تعریف پرتو (Radiation)

شکلی از انرژی که عمدتاً قابل حس و لمس توسط انسان نمی باشد. به طوری که اگر شخصی تا حد مرگ از پرتوهای یونساز انرژی دریافت کند، بدنش در حد خوردن یک فنجان قهوه گرم می شود. این شکل از انرژی به دو صورت موج و یا ذره در محیط منتشر می شود.

·                    گستره استفاده از انرژی های هسته ای و امواج الکترومغناطیس

 این انرژی ها نسبت به سایر اشکال انرژی، از ویژگی های انحصاری برخوردار می باشند. لذا اگرچه به نحوی جزء انرژی های فسیلی محسوب می گردند، اما آلایندگی کم، در دسترس و اقتصادی بودن آنها موجب شده که انسان آگاهانه و به سرعت، این انرژی ها را در کلیه عرصه های زندگی از جمله صنعت، هوا فضا، تولید نیرو، تحقیقات، پزشکی و ........، جایگزین سایر اشکال انرژی نماید. در این ارتباط بدیهی است به نسبت گستردگی استفاده از آنها، احتمال دریافت انرژی مردم از این منابع خواسته و یا ناخواسته بیشتر می شود. بنابراین ضرورت دارد با ایجاد ساختارهای کنترلی و نظارتی در چهارچوب فرآیندهای قانونی و مدون، ضمن حداکثر استفاده از این انرژی ها، کمترین آسیب را متوجه انسان و محیط زیست نمود.

·                     منابع مولد انرژی های هسته ای و امواج الکترومغناطیس

انسان از دو منبع اصلی طبیعی و غیرطبیعی (مصنوعی) تحت تأثیر این انرژی ها قرار می گیرد.

1. منابع طبیعی مولد اشعه                                    Natural Sources

2. منابع مصنوعی مولد اشعه(بشر ساخت)           Artificial Sources

·                    انواع پرتوها :                                           Types of Radiation

پرتوها به دو دسته کلی تقسیم می شوند:

الف: پرتوهای یونساز:                                                     Ionizing Radiation

اگر مقدار انرژی پرتو در حدی باشد که در حین عبور از هوا، توانایی یونیزه کردن اتم های هوا را دارا بوده و یا در صورت برخورد با بافت بیولوژیکی، توان آسیب به باندهای شیمیایی بافت را داشته باشد یونساز محسوب می گردد. از نظر انرژی، پرتوئی توان یونسازی را دارد که حداقل حاوی 4/12 الکترون ولت انرژی بوده و طول موج آن کمتر از 100 نانومتر باشد.

ب: پرتوهای غیریونساز:                                          Nanionizing Radiation

پرتوهایی که حاوی انرژی می باشند و توان ایجاد آسیب به انسان و موجودات زنده را دارند اما مقدار انرژی آنها و ویژگی های آسیب رسانی آنها با پرتوهای یونساز متفاوت است. این پرتوها شامل تشعشعاتی با طول موج بیشتر از 100 نانومتر می باشند. بدیهی است که انرژی هر الکترون پرتو های غیر یونساز کمتر از 4/12 ولت می باشد.

·                    میزان پرتوگیری انسان از کدام منابع بیشتر است؟

الف: پرتوهای یونساز طبیعی:

تقریباً بیش از 80 درصد پرتوگیری انسان از این نوع پرتوها می باشد که شامل موارد زیر است.

1.                    گاز رادیواکتیو رادون 222 :

 بیش از 50 درصد پرتو گیری انسان را این گاز به خود اختصاص می دهد. رادون 222 از دختران اورانیم بوده ومواجهه با آن موجبات ایجاد گسترده سرطان ریه را فراهم می آورد. بطوریکه  WHO این گاز را به عنوان دومین عامل سرطان ریه بعد از سیگار معرفی کرده است.

2.                   پرتوگیری های داخل بدنی (Internal):

دومین پرتو طبیعی یونساز، پرتوگیری از منابع داخل بدنی است که توسط آب و غذا وارد بدن شده و حدود 10 درصد آسیب های طبیعی پرتویی ( از 80 درصد فوق الذکر) را به انسان تحمیل می نماید. لذا توجه جدی به تغذیه مردم از دیدگاه کاهش پرتوگیری ها، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

3.                  پرتوگیری انسان از منابع یونساز کیهانی:

نظر به این که تشعشعات کیهانی عموماً یونساز و پرانرژی می باشند به محض ورود به اتمسفر کره زمین و مواجهه با اتم های عناصر، رادیوایزوتوپ های مختلف را تولید می نمایند که در صورت مواجهه انسان با این رادیوایزوتوپ ها موجبات تهدید سلامت را فراهم می آورند. به عنوان مثال در برخورد با کربن 12، رادیوایزوتوپ کربن 14 تولید می شود.

ب: پرتوگیری غیریونساز طبیعی:

عمده ترین منبع طبیعی غیریونساز، تشعشعات خورشیدی می باشد. در بین این تشعشعات، بیشترین آسیب را پرتوهای فرابنفش که خود دارای چهار طیف UVA، UVB،UVC  و UVV می باشد را به خود اختصاص داده است. پرانرژی ترین آنها UVV و کم انرژی ترین آنها  UVA است.

قابل توجه است که بیشترین آسیب به انسان توسط طیف UVA ایجاد می گردد. به این مفهوم که طیف های UVV و UVC و تا حدودی UVB ماورابنفش خورشیدی تقریباً توسط اتمسفر اطراف زمین فیلتر می شوند و به زمین نمی رسند. اما پرتوهای طیف A که کمترین انرژی را دارند به راحتی نه تنها از لایه های اتمسفر عبور می کند بلکه در مواجهه با بدن پس از عبور از لایه شاخی پوست، از درم عبور و انرژی خود را در اپیدرم تخلیه و باعث تحریک رنگدانه ها و تیرگی پوست می شود. لذا بیشترین آسیب های پوستی و چشمی از منابع طبیعی غیریونساز توسط پرتوهای فرابنفش خورشیدی طیف A ایجاد می گردد. این مشکل به خصوص در کشورهایی که هنوز در قالب برنامه ای مدون و ملی به کاهش آسیب های ناشی از UV خورشیدی اقدام نمی گردد مقدار آسیب ها و خسارت های اقتصادی به شدت زیادی را تحمیل می نماید. به طور مثال در ایران بیش از 70 درصد علل سرطان های پوست، پیرپوستی زودرس و کاتاراکت، ناشی از مواجهه عموم مردم با پرتوهای فرابنفش خورشیدی می باشد.

پ: پرتوهای غیر طبیعی (یونساز و غیریونساز):

همچنان که ذکر شد انرژی های هسته ای و امواج الکترومغناطیس در کلیه امورات زندگی به کار گرفته می شوند و این بکارگیری روزافزون نیز می باشد. برای مثال می توان به تعدادی از کاربری های آن ها اشاره کرد:

1.                    پرتوپزشکی (پرتوتشخیصی- پرتودرمانی)

2.                   تولید نیرو

3.                  عمق سنجی، سطح بندی، ضخامت سنجی و ... در کلیه صنایع

4.                   علوم فضائی

5.                  علوم کشاورزی

6.                   علوم تحقیقات و فناوری

7.                  ارتباطات الکترونیکی و دنیای مجازی

8.                  ...

برنامه های بهداشت پرتوها :

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در راستای تحقق رسالت سازمانی خود، با آگاهی کافی از ضرورت نظارت قانونی مدون بر کاهش اثرات انرژی های هسته ای و امواج الکترومغناطیس، در قالب برنامه بهداشت پرتوهای مرکز سلامت محیط و کار، برنامه ای زیر را عملیاتی نموده است.

1.                    برنامه ملی بهداشت گاز رادون

2.                   برنامه ملی بهداشت مواجهه با پرتوهای فرابنفش خورشیدی

3.                  برنامه بهداشت مواجهه با منابع مولد اشعه در امور پزشکی

4.                   برنامه بهداشت مواجهه با پرتوهای منتشره از سیستم های مخابراتی و ارتباطات الکترونیکی

5.                  برنامه مواجهه بهداشتی با حوادث پرتویی

6.                   برنامه ملی بهداشت مواجهه با میدان های الکتریکی و مغناطیسی (الکترومغناطیس)